BAKAKON

Sa mga pulong ni Valentin Ornopia, Sr., 51-anyos, usa ka fulltime security guard sa St. Theresa’s College, wala’y ayo nga pagkapresidente si Arroyo. Matud ni Valentin, dili sakto ang pagdala ni Arroyo sa Pilipinas kay hangtod karon, daghan pa kaayo ang gipanggutom nga wa natagbaw sa iyang serbisyo. Nireklamo sab si Valentin nga bakakon si Arroyo tungod sa iyang gisaad nga Fertilizer Plan nga wala gayod nakadawat ang mga kabos nga mag-uuma. Matud ni Valentin, si Arroyo ang aduna’y katungod nga mupakgang unta sa mga salawayon ug dautang binuhatan sa iyang pamunuan apan nagpakahilom lang kini si Arroyo. Nakauyon si Valentin sa pangulo ni Marcos tungod strikto kini apan dili lang maayo kay mopatay og tawo. Miingon sab si Valentin nga mas arang-arang nga presidente si Aquino mahitungod nakahatag kini ug gamay nga ayuda sa mga kabos. Giklaro ni Valentin pag-ingon nga bati nga mga presidente silang Arroyo, Estrada, Ramos, Aquino, ug Marcos apan labaw pa gyud nga wa’y ayo si Arroyo.

GRABE KA HINAY

Naobserbahan ni Marnie Racaza, presidente sa College Student Council sa Saint Theresa’s College, nga grabe ka hinay ang paglambo sa Pilipinas gikan sa panahon ni Marcos hangtod kang Arroyo. Sa edad 20-anyos, ang katapusang tulo ka presidente ra ang naabtan ni Marnie. Miingon si Marnie nga mas hayahay ang kahimtang sa iyang pamilya sa panahon ni Ramos tungod dili pa kaayo mahal ang mga palitonon. Apan gamay ra gayod ang kalainan sa tulo tungod wala’y dako nga kalambuan nga nahimo sa Pilipinas ubos sa pagdumala nilang Ramos, Estrada, ug Arroyo. Gidungag ni Marnie nga bisan pa ug kasagaran sa mga presidente nakabuhat ug dili maayo, labing bati si Estrada mahitungod sa iyang pangurakot. Wala sab natagbaw si Marnie sa pangulo ni Arroyo kay bisan pa ug niangkon si Arroyo nga nilambo ang ekonomiya, kung buot tan-awon, daghan pa o mas nidaghan ang nagkalisod nga mga Pilipino. Matud sab ni Marnie, dili lang mahal ang mga gikinahanglan karon, aduna pa gayod ang kakulangan sa trabaho.

PULOS BATI

Si Flora Mijares, 49-anyos, usa ka magtutudlo sa Saint Theresa’s College, miingon nga pulos bati nga mga presidente silang Arroyo, Estrada, Ramos, Aquino, ug Marcos. Gicomparar niya nga si Arroyo maayo og mga plano apan wala’y political will. Miingon sab si Flora nga si Marcos pulos lang political harassment samtang silang Aquino ug Ramos wala’y nahimo ug wa nakabawi ang atong ekonomiya gikan sa pangurakot ni Marcos. Mipuno sab si Flora nga sukad ni Marcos, nagkagrabe na ang krisis sa ekonomiya. Nakahinumdum si Flora nga kaniadto, makaya pa ang mga palitonon. Ang nakaapan lang, wala’y political freedom labi na sa panahon ni Marcos. Matud pa ni Flora, si Erap ang pinaka dili masaligan. Gipuno ni Flora nga si Erap napuno ra ug mga padrino apan wala’y backbone. Matud ni Flora, daghan pa kaayo’g kuwang ang mga serbisiyo sa gobyerno.

Lima Ka Bag-ong Sugbuanong Pulong (6)

1. Silot n. Punishment, penalty, exactitude, judgment, retribution

• Ang silot sa tulisan napo ka tuig nga pagkapreso.

2. Sinampangkong n. Hocus-pocus, swindle; hence, deceptive motives, wrong propositions

• Sinampangkong ang pagkahimo sa iyang proyekto.

3. Subli v. To repeat for the second time; to get back again

• Gisubli sa suspek ngadto sa kapulisan nga wala siya’y labot sa krimen.

4. Sukwahi adj. Adverse; disagree; incompatible; opposite; different

• Ang artificial birth control nasukwahi sa pagtulun-an sa Simbahan.

5. Sugilanon n. Story, history, narration, account, tale, narrative, novel; a connected narration of past events, an account of a certain incident; literature

• Taas ang sugilanon sa iyang kinabuhi.

Reaksyon Bahin sa mga Sugbuanong Pulong nga Nalista ni Antonio Pigafetta Niadtong 1521

Gikan sa lista ni Antonio Pigafetta sa mga Sugbuanong pulong sa karaang panahon, nakapamatikud ko sa mga mosunod:

1. Aduna’y mga karaang pulong nga wala gayod mausab. Pareho ra ang gipasabot ug ang pantitik niini sama sa tipay, dughan, ug lubi.
2. Aduna sa’y mga karaang pulong nga dako kaayo ug kalainan sa bag-ong Cebuano sama sa paranpaon (babaye) ug gandan (kutsara).
3. Aduna’y mga karaang pulong nga pareho ra ang gipasbot sa bag-ong Cebuano apan nausab ang pantitik sama sa acin (asin), sico (siko), ug matta (mata).
4. Ang ubang mga pulong aduna’y gamay nga kalainan sa pantitik apan duol ug panlitok. Sama niini ang monoch (manok) ug saghin (saging).
5. Naporma ang uban nga mga bag-ong Sugbuanong pulong gikan sa pagpuno o pagkuha ug mga titik sa karaang pulong. Sama niini ang bani (banig) ug paha (paa).
6. Ang mga titik nga “ai”, “c”, “ch”, “ei”, “x”, ug “z” naa sa ubang mga karaang pulong ug wala na sa bag-ong Cebuano.
7. Aduna’y mga karaang pulong nga lahi na ug gipasabot sa bag-ong Cebuano. Sama niini ang gapas nga kaniadto nagpasabot ug baliog (scarf) apan karon, nagpasabot kini ug 'cotton sa ininglis.
8. Aduna’y mga karaang Cebuano nga hangtud karon gigamit pa sa katawhan sama sa marica (ngari).

Sa wala pa miabot ang mga Kastila, aduna na’y naporma nga sinultian ang atong mga kagikanan. Gamit niini, sila nagkasinabtanay ug nagkahiusa. Pasalamat kita kanila nga kita sab karon nagkasinabtanay. Apan sa pagsakop sa mga Kastila sa Pilipinas, dako sab ilang naimpluwensya sa Sugbuanong sinultian. Nakita nako nga nagpadayon ang pagtubo sa Cebuano mahitungod buhi kini sa daghang bahin sa nasod. Apan ang pagbag-o dili unta kini mahimong babag sa pagtamud sa atong kultura nga naghiusa kanato. Ang atong sinultian mao sab ang atong kasaysayan; busa, angay kini natong daygon aron magpabilin ang atong pagkatawo isip Sugbuanon.

Lima Ka Bag-ong Sugbuanong Pulong (5)

1. Kabubut-on n. The will, common sense, an attitude pattern of a person

• Kabubut-on sa kapitan sa MV Princess of the Stars nga molawig bisan aduna’y bagyo.

2. Kahamugaway n. State or condition of being well-off, at ease; hence, well-to-do, rich, endowed with riches

• Kahamugaway ang moabot sa tao nga modaog sa lotto.

3. Kahiladman n. Depth, abyss, as to the depth of the heart

• Gikan sa kahiladman sa akong kasingkasing, gihigugma ko ikaw.

4. Kaligotgot n. Ill-feeling, resentment, grudges

• Aduna pa’y mga kaligotgot ang mga kabanay sa mga biktima sa nalunod nga barko paingon sa Sulpicio.

5. Katalagman n. Calamity, tragedies, misfortune, emergency; act of nature such as typhoons, earthquakes, fires, droughts, pestilence, and the like

• Dako ang katalgman nga nahiaguman sa Pilipinas sa milabay nga bagyong Frank.

Lima Ka Bag-ong Sugbuanong Pulong (4)

1. Hinugpong adj. Combined

• Ang hinugpong nga kusog sa mga drayber sa jeep nakapasaka sa plitihan.

2. Hinulsol v. To repent, recant, to feel sorry, to mend his ways, to accept his fault

• Ang Ginoo maloloy-on kanila nga naghinulsol sa ilang mga sala.

3. Hukdong v. To sit down with head downward, either heavy with problems, sorrows, and the like

• Naabtan namo nga naghukdong ang mga kabanay sa mga biktima sa nalunod nga MV Princess of the Stars.

4. Hungihong n. A wild rumor, backbite, despise, bad news

• Aduna’y hungihong nga buhi ang kapitan sa MV Princess of the Stars ug nagtago lang kini.

5. Huyohoy n. Gentle breeze, soft blowing of air, a little rustle of the wind

• Muhanggap kita sa huyohoy sa baybayon aron makalingkawas sa kahugaw sa siyudad.

Unsa Imong Buhaton?

Situation 3:

Nagcover ka ug presscon ni Mayor Tomas Osmeña. Sa tungatunga sa presscon, aduna’y pagpangawat sa Gen. Maxilom Avenue. Unsa ang imong buhaton: biyaan ang presscon o tiwason usa muadto sa nahitabong pagpangawat?

Biyaan nako ang presscon ni Mayor Tomas Osmeña tungod tungatunga na man sab akong nahoman aron makaabot pa ko sa panghitabo. Inig abot nako sa lugar kon asa nahitabo ang pagpangawat, makighinabi dayon ko sa kapulisan, mga saksi, ug mga posibleng biktima sa maong salaod. Kon insakto ang oras ug panahon sa akong pag-abot ug naabtan nako ang pagdakop sa kawatan, makigsulti sab dayon ko kaniya.

Sa ka paspas sa panghitabo ug tungod sa kaabtik sa news team, mahimong dako pa ang mahibilin nga oras nga igo-igo ra gayod nga makabalik pa ko sa City Hall aron makatiwas sa presscon. Sa pagmaximize sa akong oras, dili lang usa kon di’ duha ka mahinungdanong panghitabo ang akong masibya sa katawhan.

Unsa Imong Buhaton?

Situation 2:

Absent ang imong lima ka news reporters ug ikaw ra usa sa desk. Aduna sa’y lima ka baha sa Bogo, Talibon, Iloilo, Tacloban, ug Colon. Unsaon nimo pagcover sa mga panghitabo kon telepono ra ang magamit?

Gamiton nako ang telepono sa pagtawag sa mga lugar nga nakasinati ug baha. Aron kasaligan ang akong makuha nga impormasyon, kinahanglan kasaligan sab akong news source. Unahon nako ug tawag c Mayor Tomas Osmeña sa Cebu City Hall tungod kini ang kinaduolan sa Colon. Homan niini, akong tawgon ang tagsatagsang City Hall sa Bogo ug Tacloban aron makigsulti sa ilang Mayor bahin sa baha. Makigsulti sab ko sa tagsatagsang gobernador sa Talibon ug Iloilo. Sa dihang wala ang mga gipangitang opisyal sa gobyerno, makigsulti ko sa kon kinsa’y naa nga kasaligan sab nga opisyal.

Unsa Imong Buhaton?

Situation 1:

Aduna ka’y duha ka Cebu City based news teams.

Aduna’y unom ka panghitabo:

· Pagkalunod sa MV Princess of the Stars sa Romblon

· Pagkalunod sa MV Tubigon sa Bohol

· Pagcrash sa eroplano sa Philippine Airlines ngadto sa Mactan Air Base

· Aduna’y napaakan ug iro sa Junquera

· Brownout sa Pardo

· Fiesta sa Minglanilla

Unsa ang duha ka panghitabo ang imong i-cover?

Tungod Cebu City based ang akong duha ka news team, pabor para namo ang mga panghitabo duol sa siyudad sa Sugbo ug sulod ra sab niini. Apan, dili lang ang lugar ang akong hunahunaon kon dili tan-awon sab nako kon asa sa mahimong adtoon nga lugar ang mas importante ug aduna’y takdo angay nga balita.

Sa unom ka panghitabo, ang pagkalunod sa MV Tubigon sa Bohol ug ang pagcrash sa eroplano sa PAL ngadto sa Mactan Air Base ang akong i-cover tungod ang siyudad sa Lapu-Lapu ug lalawigan sa Bohol silingan ra sa Sugbo; busa sayon ra ang pag-adto bisan pa ug kinahanglan pa motabok ug dagat aron makaabot didto.

Duol ra kaayo ang Junquera, Pardo, ug Minglanilla apan mas aduna’y unod ug tukma sa panahon ang panghitabo sa Lapu-Lapu ug Bohol. Wala nasakripsyo ang kalidad sa istorya bisan pa sa kaduol sa lugar. Kini sab ang labing maayong ikapuli sa mas dakong balita sa pagkalunod sa MV Princess of the Stars nga lisod i-cover sa usa ka Cebu City based news team tungod sa gilay-on sa Romblon.